Η κοινωνικοποίηση ενός σκύλου είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τις περιόδους κοινωνικής ανάπτυξης, καθώς και τις ευαισθησίες τής κάθε ηλικιακής του φάσης. Γνωρίστε τις πιο κρίσιμες περιόδους στη ζωή των τετράποδων φίλων μας και μεγαλώστε... σωστούς σκύλους!
Μία κρίσιμη περίοδος είναι μία συγκεκριμένη στιγμή στη ζωή του σκύλου όπου φαινομενικά μία ασήμαντη εμπειρία μπορεί να έχει, πολλές φορές, τρομακτικό αποτέλεσμα στη μετέπειτα συμπεριφορά του ζώου, ενώ μπορεί να συμβαίνουν σωματικές αλλαγές στην αρχή ή στο τέλος της κάθε μιας από αυτές τις κρίσιμες φάσεις. Αυτές ονομάζονται περίοδοι κοινωνικής ανάπτυξης. Οι συγκεκριμένες ηλικίες δεν είναι απόλυτες, αλλά γενικά εφαρμόζονται στα περισσότερα κουτάβια και σκύλους. Από τη γέννηση ενός κουταβιού έως 4 μηνών, οι κρίσιμες περίοδοι είναι ίδιες για όλα τα σκυλιά χωρίς να παίζει ρόλο το μέγεθος ή η ράτσα. Από 4 μηνών και πάνω, οι κρίσιμες περίοδοι ποικίλλουν εξαρτώμενες από το μέγεθος και την ηλικία του σκύλου.
Περίοδος από τη γέννηση ως 12 ημερών (Neonatal)
Αυτή η περίοδος αφιερώνεται σε δύο λειτουργίες: να αποκτηθεί διατροφή με το θηλασμό και να διατηρηθεί η ζεστασιά. Ένα κουτάβι δεν μπορεί να είναι αυτάρκες όταν γεννιέται. Χρειάζεται ζεστασιά από το περιβάλλον του για να διατηρήσει τη θερμοκρασία τού σώματός του. Χρειάζεται σωματική διέγερση για να ουρήσει και να αφοδεύσει. Δεν διαθέτει ακόμα όραση και ακοή και έχει ελλιπείς τις αισθήσεις της όσφρησης, γεύσης και αφής. Αντιδρά στη ζέστη και στο κρύο και μέχρι κάποιο σημείο και στον πόνο. Επίσης αντιδρά και στη μυρωδιά της μητέρας του. Κινείται με το να μπουσουλάει μπροστά με κυκλικό τρόπο, κινώντας το κεφάλι
του από πλευρά σε πλευρά, σε μια προσπάθεια να εντοπίσει τη μητέρα του. Μπορεί να «βγάζει» φωνή ενώ ψάχνει και με τον τρόπο αυτό διεγείρει τη μητέρα του να το σπρώξει με τη μουσούδα της, δίνοντάς του έτσι να καταλάβει πού είναι.
Ενώ το κουτάβι μεγαλώνει πολύ γρήγορα σε μέγεθος και δύναμη κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, η συμπεριφορά του παραμένει ουσιαστικά η ίδια. Επίσης δεν υπάρχει καμία διαφορά στα κύματα που εκπέμπει ο εγκέφαλος του κουταβιού όταν αυτό είναι ξύπνιο ή κοιμάται.
Μεταβατική περίοδος 13-20 ημερών (Transition)
Αυτή η περίοδος στιγματίζεται από μεγάλο αριθμό σωματικών αλλαγών στο κουτάβι. Στην αρχή ανοίγουν τα μάτια του. Ενώ οι κόρες των ματιών του αντιδρούν στο φως, ο αμφιβληστροειδής χιτώνας δεν έχει ακόμα αναπτυχθεί και δεν είναι ικανό να βλέπει αντικείμενα ή κινήσεις μέχρι να φτάσει την ηλικία των 21 ημερών. Το κουτάβι αρχίζει να μπουσουλάει και προς τα πίσω και μερικές φορές αργότερα αρχίζει να περπατάει με ασταθή τρόπο, πέφτοντας κάτω στο έδαφος κάθε φορά που προσπαθεί να κινηθεί μπροστά. Με το που αρχίζει να περπατάει κανονικά, σταματάει πλέον και το μπουσούλημα. Τα πρώτα δόντια αρχίζουν να σκάνε στην 20η περίπου μέρα, και αρχίζει να δαγκώνει και να μασάει. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου αρχίζει επίσης και το κούνημα της ουράς. Από την 20η μέρα περίπου, αρχίζει να αντιδρά σε θορύβους όταν ξαφνιάζεται από κάποιον ήχο, αλλά δεν είναι ικανό ακόμα να εντοπίσει την πηγή του ήχου.
Περίοδος αντίληψης 21-28 ημερών (Awareness)
Αυτή είναι η πρώτη εβδομάδα κατά τη διάρκεια της οποίας το κουτάβι είναι πιθανό να χρησιμοποιεί τις αισθήσεις της όρασης και της ακοής. Και επειδή η αλλαγή των αισθητηρίων ικανοτήτων του γίνεται τόσο απότομα (περίπου μέσα σε μια περίοδο κάποιων ωρών στα περισσότερα κουτάβια), χρειάζεται οπωσδήποτε ένα σταθερό περιβάλλον. Τώρα έχει τη μεγαλύτερη ανάγκη όσο ποτέ
για τη μητέρα του και για ένα οικείο περιβάλλον. Το να ξεκόψει κάποιος το γάλα σε ένα κουτάβι από τη μητέρα του ή να το μετακινήσει σε ένα καινούργιο περιβάλλον είναι βέβαιο ότι δημιουργεί ψυχολογικό τραύμα στα κουτάβια.
Επίσης κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου αρχίζει και η μάθηση και είναι η στιγμή της ζωής ενός κουταβιού όπου μαθαίνει τι είναι να είσαι σκύλος.
Περίοδος κοινωνικοποίησης με σκύλους 21-49 ημερών (Canine Socialization)
Σε αυτή την περίοδο το κουτάβι μαθαίνει να χρησιμοποιεί τις συγκεκριμένες συμπεριφορές του είδους του και πώς τον κάνουν να είναι σκύλος. Για να φτάσει το γενετικό του δυναμικό, πρέπει να παραμείνει στη φωλιά του με τη μητέρα και τα αδέλφια του μέχρι το τέλος αυτής της περιόδου. Σε αυτή τη φάση της ηλικίας, το κουτάβι εξασκείται σε στάσεις του σώματός του, εκφράσεις του προσώπου του και ήχους φωνητικούς και μαθαίνει πώς επηρεάζουν όλα αυτά τα αδέλφια του, τη μητέρα του και κάθε άλλο σκυλί που έρχεται σε επαφή μαζί του. Μαθαίνει πώς είναι να γαβγίζει και να του γαβγίζουν, πώς νιώθει όταν δαγκώνει και πώς όταν δαγκώνεται.
Μαθαίνει τις ποικίλες αυτές συμπεριφορές που τον κάνουν σκύλο: παιχνίδια κυνηγητού που τον κάνουν να συντονίζεται και να συγχρονίζεται, συμπεριφορά χαιρετισμού που του μαθαίνουν την ανάλογη στάση που πρέπει να έχει το σώμα του όταν χαιρετάει, παιχνίδια μάχης που του μαθαίνουν τη χρήση του σώματός του, στάσεις σώματος και εκφράσεις που αποσπούν ποικίλες αντιδράσεις. Για παράδειγμα, κατά τη διάρκεια ενός παιχνιδιού, όταν μια μάχη ξεκινήσει, το κουτάβι μαθαίνει ότι μια υποτακτική στάση σώματος έχει ως αποτέλεσμα το τέλος μιας επιθετικότητας από το αδελφάκι του.
Κατά τη διάρκεια αυτής της κρίσιμης περιόδου, το κουτάβι παίρνει ένα από τα πιο σπουδαία μαθήματα της ζωής του: να επιδεικνύει πειθαρχία. Αυτό το μαθαίνει από τη μητέρα του η οποία μέσω της πειθαρχίας μαθαίνει τα κουτάβια να μη δαγκώνουν τόσο δυνατά ή κατά τη διάρκεια του απογαλακτισμού να την αφήνουν ήσυχη.
Έχουμε πολλά να μάθουμε παρατηρώντας τον τρόπο με τον οποίο η μητέρα πειθαρχεί ένα κουτάβι. Όταν το μικρό έχει κάνει μία αταξία και βρίσκεται πολύ κοντά στη μητέρα του και εκείνη δεν θέλει να ενοχλείται, θα το προειδοποιήσει με ένα πολύ έντονο κοίταγμα που πολύ συχνά συνοδεύεται από μία σχεδόν ανεπαίσθητη ζάρα της μύτης ή τράβηγμα των χειλιών. Εάν το κουτάβι δεν έχει μάθει ακόμα την έννοια του κοιτάγματος από τη μητέρα του ή είναι αποφασισμένο να την ενοχλεί, τότε εκείνη με τη σειρά της θα το κατσαδιάσει με έντονη φωνή, συνοδευόμενη με ένα τσίμπημα στη μύτη του. Το κατσάδιασμα αποτελείται από γρύλισμα που δείχνονται και δόντια και το «τσίμπημα» της μύτης πολύ σπάνια πληγώνει. Το μάθημα πάντως σε αυτή την περίπτωση είναι πολύ καλό. Το τιμωρημένο κουτάβι γρήγορα γυρνάει ανάσκελα, κλαψουρίζοντας έντονα. Η μητέρα του αμέσως σταματάει την επιβολή της πειθαρχίας και παίρνει μία καλοσυνάτη και αγέρωχη έκφραση.
Το κουτάβι παίρνει πολλά μαθήματα: να σέβεται την έκφραση του προσώπου της μητέρας του που προηγείται (προειδοποιεί) της πειθαρχίας, μαθαίνει ότι μπορεί και ότι θα δέχεται πειθαρχία στη ζωή του, μαθαίνει να παίρνει υποτακτική στάση εκεί που επιβάλλεται. Σίγουρα το πιο σπουδαίο απ’ όλα και αυτό που αφορά και τη συνύπαρξή του με τους ανθρώπους, είναι ότι μαθαίνει να δέχεται την πειθαρχία. Επίσης, περίπου στο τέλος της 3ης εβδομάδας (21 ημερών) τα κουτάβια αρχίζουν να ουρούν και να αφοδεύουν μακριά από την περιοχή που κοιμούνται.
Σε αυτή την περίοδο ξεκινάει και η διαμόρφωση ισχυρών δεσμών όχι μόνο με άλλους σκύλους, αλλά και με ανθρώπους και άλλα ζώα, όπως γάτες, πρόβατα, κουνέλια κ.λπ. Εδώ ακριβώς είναι και ο ιδανικός χρόνος να αρχίσει η κοινωνικοποίηση του κουταβιού με άλλα ζώα.
Η περίοδος από 21 ως 49 ημέρες είναι αυτή που το κουτάβι μαθαίνει τις συμπεριφορές εκείνες που τον κάνουν σκύλο. Αν δεν έχει την ευκαιρία αυτή, δεν θα μπορέσει ποτέ να κατανοήσει πλήρως αυτά τα μαθήματα. Κουτάβια που μεταφέρονται από τη φωλιά τους πολύ νωρίς τείνουν να είναι νευρικά, να γαβγίζουν και να δαγκώνουν και πολύ συχνά δεν επιδέχονται πειθαρχία. Αρκετές φορές είναι επιθετικά σε άλλα σκυλιά και κάποιος φορές δεν μπορούν και να αναπαράγουν. Ένα κουτάβι που απομακρύνεται από την τοκετομάδα πριν την ηλικία των 7 εβδομάδων, δεν μπορεί να κατανοήσει το γενετικό του δυναμικό ως σκύλος και σύντροφος.
Περίοδος κοινωνικοποίησης με ανθρώπους 7-12 εβδομάδων (Human Socialization)
Ο καλύτερος χρόνος για να πάει ένα κουτάβι στο καινούργιο του σπίτι είναι κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, από 50 ως 84 ημερών. Είναι επίσης ο καλύτερος χρόνος για να του εισάγουμε όλα εκείνα τα πράγματα που θα παίξουν σημαντικό ρόλο στη μελλοντική του ζωή. Για παράδειγμα, αν δεν έχει δει ήδη ζώα μιας φάρμας, είναι αναγκαίο να έρθει σε επαφή μαζί τους ήπια, με θετικό τρόπο και σίγουρα όχι απειλητικό.
Ακόμα χρειάζεται να γνωρίσει ήχους, όπως μιας ηλεκτρικής σκούπας, τη μηχανή του αυτοκινήτου, την κυκλοφορία της πόλης. Επίσης παιδιά, άντρες με μούσια, γυναίκες με καπέλα, ηλικιωμένους. Όλα αυτά για το σκύλο είναι πολύ διαφορετικά, για μας απλά όλοι είναι άνθρωποι. Η κοινωνικοποίησή του πρέπει να περιλαμβάνει έκθεση σε πολλούς τύπους ανθρώπων και κάθε ηλικίας.
Στην ηλικία των 7 εβδομάδων τα κύματα που εκπέμπει ο εγκέφαλος είναι ίδια με αυτά ενός ενήλικου σκύλου. Η ικανότητά του, όμως, για συγκέντρωση δεν είναι αυτή όπως ενός ενήλικου σκύλου και η ικανότητα προσοχής διαρκεί ελάχιστα. Σίγουρα όμως μπορεί να μάθει και μαθαίνει είτε του διδάσκουμε πράγματα είτε όχι. Αυτή είναι η ηλικία που γίνεται η πιο γρήγορη διαδικασία μάθησης. Κάθε τι που γνωρίζει του προσελκύει μεγάλο ενδιαφέρον, όσο ποτέ αργότερα. Η μάθηση σε αυτή την ηλικία είναι μόνιμη. Επίσης αυτή είναι και η ιδανική στιγμή να ξεκινήσει εκπαίδευση υπακοής με θετικό τρόπο, έχοντας υπόψη τα φυσικά του όρια και το μικρό βαθμό προσοχής που μπορεί να δώσει.
Περίοδος φοβίας 8-11 εβδομάδων (Fear Impact Period)
Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, κάθε τραυματική, οδυνηρή ή τρομακτική εμπειρία θα έχει δραματική επίδραση πάνω στο κουτάβι, πολύ μεγαλύτερη από το αν συνέβαινε οποιαδήποτε άλλη χρονική στιγμή. Για παράδειγμα, αν η πρώτη μεταφορά του κουταβιού στο κτηνιατρείο είναι δυσάρεστη, μπορεί να κάνει το σκύλο να νιώθει πάντα φοβισμένα κάθε φορά που επισκέπτεται το γιατρό του. Παίρνοντας όμως μαζί σας ένα παιχνίδι ή κάποιες λιχουδιές, μπορείτε να κάνετε την εμπειρία αυτή ευχάριστη,
ανακουφίζοντας έτσι την αρνητική επιρροή της περιόδου αυτής.
Αν το κουτάβι πάει για εκπαίδευση υπακοής κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, είναι σημαντικό η τάξη να μη δημιουργεί στρες στο σκύλο.
Περίοδος κατάταξης ιεραρχίας 13-16 εβδομάδων (Seniority Classification Period)
Αυτή η κρίσιμη περίοδος είναι γνωστή και ως περίοδος που αρχίζουν να πέφτουν τα δόντια, αλλά επίσης και ως αποκοπή εξάρτησης από τη μαμά του. Σε αυτή την ηλικία, το κουτάβι αρχίζει να «τεστάρει» για να δει ποιος πρόκειται να γίνει αρχηγός αγέλης. Από 13 εβδομάδων και πάνω, αν το κουτάβι προσπαθεί να δαγκώσει -ακόμα κι αν πρόκειται για παιχνίδι-, αυτή είναι
μια προσπάθεια να κυριαρχήσει. Και αυτή η συμπεριφορά πρέπει οπωσδήποτε να αποθαρρύνεται.
Το να ξέρει ο σκύλος ποιος είναι αρχηγός της αγέλης είναι πολύ σπουδαίο γι’ αυτόν. Αν δεν υπάρχει το κατάλληλο πρόσωπο μέσα σε ένα σπίτι να αναλάβει αυτό το ρόλο, τότε αναλαμβάνει ο ίδιος.
Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, ο σκύλος προσπαθεί να διευκρινίσει το θέμα της αρχηγίας. Όσο πιο κυριαρχικός είναι ένας σκύλος τόσο πιο απαραίτητο είναι να υπάρχει ένας δυνατός και σταθερός αρχηγός. Όσο πιο υποτακτικός είναι ένας σκύλος τόσο πιο πρόθυμος είναι να υπακούει σε ένα αφεντικό, ακόμη κι αν αυτός είναι ανίκανος ή ασταθής.
Περίοδος ενστίκτου φυγής 4-8 μηνών (Flight instinct Period)
Αυτή είναι η στιγμή που το κουτάβι θα τεστάρει τα «φτερά» του. Θα τολμήσει να ανοιχτεί, να φύγει μακριά από το αφεντικό του και όσο κι αν τον καλεί, αυτός δεν ακούει με τίποτα.
Η συγκεκριμένη περίοδος μπορεί να διαρκέσει από μερικές μέρες ως πολλές εβδομάδες. Και δυστυχώς, οι πιο πολλοί ιδιοκτήτες, επειδή δεν γνωρίζουν αυτό το φυσιολογικό στάδιο ανάπτυξης, αντιδρούν λάθος και δημιουργούν μεγάλα προβλήματα. Και αυτό όχι γιατί απλά το κουτάβι αρχίζει να μαθαίνει να μην έρχεται όταν το φωνάζουν, αλλά μαθαίνει και ένα πολύ δυσάρεστο
μάθημα, πως όταν επιστρέφει κατσαδιάζεται και πιθανόν το χτυπάνε. Η ανάγκη να ξεκινήσει η εκπαίδευση για το κουτάβι την ίδια στιγμή που παρουσιάζεται και το ένστικτο φυγής, είναι μεγάλη. Έτσι ο ιδιοκτήτης συνεχίζει ουσιαστικά την εκπαίδευση του «έλα» με θετικό τρόπο, με λουρί για κάποιες εβδομάδες και αφού νιώσει ότι ελέγχει την κατάσταση, χωρίς λουρί ξανά. Αν για οποιοδήποτε λόγο και ενώ είναι χωρίς λουρί συνεχίζει να μην υπακούει στην εντολή «έλα», τότε πολύ απλά του ξαναφοράμε το λουρί για αρκετές εβδομάδες. Έτσι, επειδή πάντα ανταμείβεται όταν έρχεται, μαθαίνει ότι το να επιστρέφει όταν τον καλούν είναι ευχάριστο.
Υπάρχει και μία άλλη φυσιολογική αλλαγή που συνοδεύει το ένστικτο φυγής, το πέσιμο δοντιών. Το κουτάβι έχει χάσει τα δόντια του μεταξύ 4-6 μηνών και αρχίζουν να εμφανίζονται τα καινούργια ενήλικα δόντια. Επειδή, όμως, η ολοκλήρωση της θέσης των δοντιών στα σαγόνια γίνεται μεταξύ 6 και 10 μηνών, υπάρχει φυσιολογικά και η διάθεση στο κουτάβι να μασάει σχεδόν τα πάντα. Είναι μεγάλη ανάγκη να εξασκεί το στόμα του κι αν υποθέσουμε ότι κάποιος κλειδώνει το κουτάβι σε ένα άδειο δωμάτιο, εκείνο με τη σειρά του θα καταστρέψει την πόρτα ή τους τοίχους.
Δεύτερη περίοδος φοβίας 6-14 μηνών (Second Fear Impact)
Αυτή η περίοδος ονομάζεται επίσης και περίοδος φοβίας καινούργιων καταστάσεων. Αυτό που σημαδεύει τη δεύτερη περίοδο φοβίας είναι μία αλλαγή συμπεριφοράς στο σκύλο που τώρα πια είναι έφηβος. Μπορεί ξαφνικά να δείξει απροθυμία στο να πλησιάσει κάτι καινούργιο ή να φοβηθεί κάτι ή και κάποιον ήδη γνωστό. Όταν ο σκύλος δείξει κάτι τέτοιο δεν πρέπει να πιεστεί να το αντιμετωπίσει, να εξαναγκαστεί να φανεί γενναίος ή να ενισχύσουμε το φόβο του μέσω χαδιού και καθησυχαστικής φωνής. Η πίεση μπορεί να κάνει το σκύλο να φοβηθεί ακόμα πιο πολύ και τα χάδια τον ενθαρρύνουν να φοβάται (τα δέχεται ως επιβράβευση κάθε φορά που φοβάται).
Η φοβία του πρέπει να χειρίζεται με υπομονή και ευγένεια. Πρέπει να επιτραπεί στο σκύλο να το δουλέψει στο χρόνο του και εξάλλου δεν είναι δυνατό να πιεστεί να γνωρίσει κάτι το οποίο θεωρεί ως επικίνδυνο. Η εκπαίδευση κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου τοποθετεί το σκύλο σε μια θέση επιτυχίας και έτσι η αυτοπεποίθησή του αυξάνεται. Ένας καλός τρόπος για να ξεπεράσει ο σκύλος τη φοβία του, π.χ. σ' ένα αντικείμενο, είναι να το ακουμπάμε ή να καθόμαστε πάνω του και να του δώσουμε το χρόνο να έρθει σε εμάς που δεν φοβόμαστε και πολύ περισσότερο όταν αυτό είναι και γνωστό. Πρέπει επίσης να ξέρουμε ότι εάν ο σκύλος φοβηθεί για κάποιο λόγο έναν χώρο που έχει και άλλα σκυλιά, πιθανόν μετέπειτα να φοβάται ομάδες από σκύλους, παρ’ όλο που δεν ήταν η αρχική αιτία φοβίας του.
Ωριμότητα 1-4 ετών (Maturity)
Έχει άμεση σχέση με το μέγεθος. Πολλές ράτσες, ειδικά οι γιγαντιαίες, συνεχίζουν να αναπτύσσονται σωματικά και να αλλάζουν και πέρα από την ηλικία των 4 ετών. Έτσι, λοιπόν, η ωριμότητα παραπέμπει σε σεξουαλική ωριμότητα και όχι σε πλήρη ανάπτυξη. Για έναν μέσο σκύλο η ωριμότητα επέρχεται συνήθως μεταξύ 1 ½ και 3 χρόνων, σε έναν μικρόσωμο σκύλο πολύ
νωρίτερα και σε έναν γιγαντιαίο αργότερα.
Αυτή η κρίσιμη περίοδος συχνά σημαδεύεται από μια αύξηση της επιθετικότητας και μία ακόμα προσπάθεια για αρχηγία. Η αυξημένη επιθετικότητα δεν είναι απαραίτητα αρνητική. Συχνά σημαίνει ότι ο μέχρι τώρα φιλικός σκύλος έγινε ένας καλός φύλακας και γαβγίζει όταν άνθρωποι πλησιάζουν την πόρτα. Μπορεί, επίσης, να σημαίνει ότι και δύο σκυλιά που μέχρι πρότινος ήταν φιλικά μεταξύ τους, να αρχίσουν να τσακώνονται κάθε φορά που συναντιούνται.
Όταν ένας σκύλος προσπαθήσει κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου να πάρει την αρχηγία, πρέπει να τον χειριστούμε αποφασιστικά και σταθερά. Τακτική εκπαίδευση, επιβράβευση για την καλή του συμπεριφορά και μη δίνοντάς του την ευκαιρία να σκέφτεται να πάρει τη θέση του αρχηγού, τελικά θα τον κρατήσουν στη θέση που πρέπει να έχει ως σκύλος. Η φοβία του πρέπει να χειρίζεται με υπομονή και ευγένεια. Πρέπει να επιτραπεί στο σκύλο να το δουλέψει στο χρόνο του και εξάλλου δεν είναι δυνατό να πιεστεί να γνωρίσει κάτι το οποίο θεωρεί ως επικίνδυνο.
Η εκπαίδευση κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου τοποθετεί το σκύλο σε μια θέση επιτυχίας και έτσι η αυτοπεποίθησή του αυξάνεται. Ένας καλός τρόπος για να ξεπεράσει ο σκύλος τη φοβία του, π.χ. σε ένα αντικείμενο, είναι να το ακουμπάμε ή να καθόμαστε πάνω του και να του δώσουμε το χρόνο να έρθει σε εμάς που δεν φοβόμαστε και πολύ περισσότερο όταν αυτό είναι και γνωστό.
Πρέπει επίσης να ξέρουμε ότι εάν ο σκύλος φοβηθεί για κάποιο λόγο έναν χώρο που έχει και άλλα σκυλιά, πιθανόν μετέπειτα να φοβάται ομάδες από σκύλους, παρ’ όλο που δεν ήταν η αρχική αιτία φοβίας του.
Της Μαρίας Δεκαρίστου, Κριτού
Μία κρίσιμη περίοδος είναι μία συγκεκριμένη στιγμή στη ζωή του σκύλου όπου φαινομενικά μία ασήμαντη εμπειρία μπορεί να έχει, πολλές φορές, τρομακτικό αποτέλεσμα στη μετέπειτα συμπεριφορά του ζώου, ενώ μπορεί να συμβαίνουν σωματικές αλλαγές στην αρχή ή στο τέλος της κάθε μιας από αυτές τις κρίσιμες φάσεις. Αυτές ονομάζονται περίοδοι κοινωνικής ανάπτυξης. Οι συγκεκριμένες ηλικίες δεν είναι απόλυτες, αλλά γενικά εφαρμόζονται στα περισσότερα κουτάβια και σκύλους. Από τη γέννηση ενός κουταβιού έως 4 μηνών, οι κρίσιμες περίοδοι είναι ίδιες για όλα τα σκυλιά χωρίς να παίζει ρόλο το μέγεθος ή η ράτσα. Από 4 μηνών και πάνω, οι κρίσιμες περίοδοι ποικίλλουν εξαρτώμενες από το μέγεθος και την ηλικία του σκύλου.Περίοδος από τη γέννηση ως 12 ημερών (Neonatal)
Αυτή η περίοδος αφιερώνεται σε δύο λειτουργίες: να αποκτηθεί διατροφή με το θηλασμό και να διατηρηθεί η ζεστασιά. Ένα κουτάβι δεν μπορεί να είναι αυτάρκες όταν γεννιέται. Χρειάζεται ζεστασιά από το περιβάλλον του για να διατηρήσει τη θερμοκρασία τού σώματός του. Χρειάζεται σωματική διέγερση για να ουρήσει και να αφοδεύσει. Δεν διαθέτει ακόμα όραση και ακοή και έχει ελλιπείς τις αισθήσεις της όσφρησης, γεύσης και αφής. Αντιδρά στη ζέστη και στο κρύο και μέχρι κάποιο σημείο και στον πόνο. Επίσης αντιδρά και στη μυρωδιά της μητέρας του. Κινείται με το να μπουσουλάει μπροστά με κυκλικό τρόπο, κινώντας το κεφάλι
του από πλευρά σε πλευρά, σε μια προσπάθεια να εντοπίσει τη μητέρα του. Μπορεί να «βγάζει» φωνή ενώ ψάχνει και με τον τρόπο αυτό διεγείρει τη μητέρα του να το σπρώξει με τη μουσούδα της, δίνοντάς του έτσι να καταλάβει πού είναι.
Ενώ το κουτάβι μεγαλώνει πολύ γρήγορα σε μέγεθος και δύναμη κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, η συμπεριφορά του παραμένει ουσιαστικά η ίδια. Επίσης δεν υπάρχει καμία διαφορά στα κύματα που εκπέμπει ο εγκέφαλος του κουταβιού όταν αυτό είναι ξύπνιο ή κοιμάται.
Μεταβατική περίοδος 13-20 ημερών (Transition)
Αυτή η περίοδος στιγματίζεται από μεγάλο αριθμό σωματικών αλλαγών στο κουτάβι. Στην αρχή ανοίγουν τα μάτια του. Ενώ οι κόρες των ματιών του αντιδρούν στο φως, ο αμφιβληστροειδής χιτώνας δεν έχει ακόμα αναπτυχθεί και δεν είναι ικανό να βλέπει αντικείμενα ή κινήσεις μέχρι να φτάσει την ηλικία των 21 ημερών. Το κουτάβι αρχίζει να μπουσουλάει και προς τα πίσω και μερικές φορές αργότερα αρχίζει να περπατάει με ασταθή τρόπο, πέφτοντας κάτω στο έδαφος κάθε φορά που προσπαθεί να κινηθεί μπροστά. Με το που αρχίζει να περπατάει κανονικά, σταματάει πλέον και το μπουσούλημα. Τα πρώτα δόντια αρχίζουν να σκάνε στην 20η περίπου μέρα, και αρχίζει να δαγκώνει και να μασάει. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου αρχίζει επίσης και το κούνημα της ουράς. Από την 20η μέρα περίπου, αρχίζει να αντιδρά σε θορύβους όταν ξαφνιάζεται από κάποιον ήχο, αλλά δεν είναι ικανό ακόμα να εντοπίσει την πηγή του ήχου.
Περίοδος αντίληψης 21-28 ημερών (Awareness)
Αυτή είναι η πρώτη εβδομάδα κατά τη διάρκεια της οποίας το κουτάβι είναι πιθανό να χρησιμοποιεί τις αισθήσεις της όρασης και της ακοής. Και επειδή η αλλαγή των αισθητηρίων ικανοτήτων του γίνεται τόσο απότομα (περίπου μέσα σε μια περίοδο κάποιων ωρών στα περισσότερα κουτάβια), χρειάζεται οπωσδήποτε ένα σταθερό περιβάλλον. Τώρα έχει τη μεγαλύτερη ανάγκη όσο ποτέ
για τη μητέρα του και για ένα οικείο περιβάλλον. Το να ξεκόψει κάποιος το γάλα σε ένα κουτάβι από τη μητέρα του ή να το μετακινήσει σε ένα καινούργιο περιβάλλον είναι βέβαιο ότι δημιουργεί ψυχολογικό τραύμα στα κουτάβια.
Επίσης κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου αρχίζει και η μάθηση και είναι η στιγμή της ζωής ενός κουταβιού όπου μαθαίνει τι είναι να είσαι σκύλος.
Περίοδος κοινωνικοποίησης με σκύλους 21-49 ημερών (Canine Socialization)
Σε αυτή την περίοδο το κουτάβι μαθαίνει να χρησιμοποιεί τις συγκεκριμένες συμπεριφορές του είδους του και πώς τον κάνουν να είναι σκύλος. Για να φτάσει το γενετικό του δυναμικό, πρέπει να παραμείνει στη φωλιά του με τη μητέρα και τα αδέλφια του μέχρι το τέλος αυτής της περιόδου. Σε αυτή τη φάση της ηλικίας, το κουτάβι εξασκείται σε στάσεις του σώματός του, εκφράσεις του προσώπου του και ήχους φωνητικούς και μαθαίνει πώς επηρεάζουν όλα αυτά τα αδέλφια του, τη μητέρα του και κάθε άλλο σκυλί που έρχεται σε επαφή μαζί του. Μαθαίνει πώς είναι να γαβγίζει και να του γαβγίζουν, πώς νιώθει όταν δαγκώνει και πώς όταν δαγκώνεται.
Μαθαίνει τις ποικίλες αυτές συμπεριφορές που τον κάνουν σκύλο: παιχνίδια κυνηγητού που τον κάνουν να συντονίζεται και να συγχρονίζεται, συμπεριφορά χαιρετισμού που του μαθαίνουν την ανάλογη στάση που πρέπει να έχει το σώμα του όταν χαιρετάει, παιχνίδια μάχης που του μαθαίνουν τη χρήση του σώματός του, στάσεις σώματος και εκφράσεις που αποσπούν ποικίλες αντιδράσεις. Για παράδειγμα, κατά τη διάρκεια ενός παιχνιδιού, όταν μια μάχη ξεκινήσει, το κουτάβι μαθαίνει ότι μια υποτακτική στάση σώματος έχει ως αποτέλεσμα το τέλος μιας επιθετικότητας από το αδελφάκι του.
Κατά τη διάρκεια αυτής της κρίσιμης περιόδου, το κουτάβι παίρνει ένα από τα πιο σπουδαία μαθήματα της ζωής του: να επιδεικνύει πειθαρχία. Αυτό το μαθαίνει από τη μητέρα του η οποία μέσω της πειθαρχίας μαθαίνει τα κουτάβια να μη δαγκώνουν τόσο δυνατά ή κατά τη διάρκεια του απογαλακτισμού να την αφήνουν ήσυχη.
Έχουμε πολλά να μάθουμε παρατηρώντας τον τρόπο με τον οποίο η μητέρα πειθαρχεί ένα κουτάβι. Όταν το μικρό έχει κάνει μία αταξία και βρίσκεται πολύ κοντά στη μητέρα του και εκείνη δεν θέλει να ενοχλείται, θα το προειδοποιήσει με ένα πολύ έντονο κοίταγμα που πολύ συχνά συνοδεύεται από μία σχεδόν ανεπαίσθητη ζάρα της μύτης ή τράβηγμα των χειλιών. Εάν το κουτάβι δεν έχει μάθει ακόμα την έννοια του κοιτάγματος από τη μητέρα του ή είναι αποφασισμένο να την ενοχλεί, τότε εκείνη με τη σειρά της θα το κατσαδιάσει με έντονη φωνή, συνοδευόμενη με ένα τσίμπημα στη μύτη του. Το κατσάδιασμα αποτελείται από γρύλισμα που δείχνονται και δόντια και το «τσίμπημα» της μύτης πολύ σπάνια πληγώνει. Το μάθημα πάντως σε αυτή την περίπτωση είναι πολύ καλό. Το τιμωρημένο κουτάβι γρήγορα γυρνάει ανάσκελα, κλαψουρίζοντας έντονα. Η μητέρα του αμέσως σταματάει την επιβολή της πειθαρχίας και παίρνει μία καλοσυνάτη και αγέρωχη έκφραση.
Το κουτάβι παίρνει πολλά μαθήματα: να σέβεται την έκφραση του προσώπου της μητέρας του που προηγείται (προειδοποιεί) της πειθαρχίας, μαθαίνει ότι μπορεί και ότι θα δέχεται πειθαρχία στη ζωή του, μαθαίνει να παίρνει υποτακτική στάση εκεί που επιβάλλεται. Σίγουρα το πιο σπουδαίο απ’ όλα και αυτό που αφορά και τη συνύπαρξή του με τους ανθρώπους, είναι ότι μαθαίνει να δέχεται την πειθαρχία. Επίσης, περίπου στο τέλος της 3ης εβδομάδας (21 ημερών) τα κουτάβια αρχίζουν να ουρούν και να αφοδεύουν μακριά από την περιοχή που κοιμούνται.
Σε αυτή την περίοδο ξεκινάει και η διαμόρφωση ισχυρών δεσμών όχι μόνο με άλλους σκύλους, αλλά και με ανθρώπους και άλλα ζώα, όπως γάτες, πρόβατα, κουνέλια κ.λπ. Εδώ ακριβώς είναι και ο ιδανικός χρόνος να αρχίσει η κοινωνικοποίηση του κουταβιού με άλλα ζώα.
Η περίοδος από 21 ως 49 ημέρες είναι αυτή που το κουτάβι μαθαίνει τις συμπεριφορές εκείνες που τον κάνουν σκύλο. Αν δεν έχει την ευκαιρία αυτή, δεν θα μπορέσει ποτέ να κατανοήσει πλήρως αυτά τα μαθήματα. Κουτάβια που μεταφέρονται από τη φωλιά τους πολύ νωρίς τείνουν να είναι νευρικά, να γαβγίζουν και να δαγκώνουν και πολύ συχνά δεν επιδέχονται πειθαρχία. Αρκετές φορές είναι επιθετικά σε άλλα σκυλιά και κάποιος φορές δεν μπορούν και να αναπαράγουν. Ένα κουτάβι που απομακρύνεται από την τοκετομάδα πριν την ηλικία των 7 εβδομάδων, δεν μπορεί να κατανοήσει το γενετικό του δυναμικό ως σκύλος και σύντροφος.
Περίοδος κοινωνικοποίησης με ανθρώπους 7-12 εβδομάδων (Human Socialization)
Ο καλύτερος χρόνος για να πάει ένα κουτάβι στο καινούργιο του σπίτι είναι κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, από 50 ως 84 ημερών. Είναι επίσης ο καλύτερος χρόνος για να του εισάγουμε όλα εκείνα τα πράγματα που θα παίξουν σημαντικό ρόλο στη μελλοντική του ζωή. Για παράδειγμα, αν δεν έχει δει ήδη ζώα μιας φάρμας, είναι αναγκαίο να έρθει σε επαφή μαζί τους ήπια, με θετικό τρόπο και σίγουρα όχι απειλητικό.
Ακόμα χρειάζεται να γνωρίσει ήχους, όπως μιας ηλεκτρικής σκούπας, τη μηχανή του αυτοκινήτου, την κυκλοφορία της πόλης. Επίσης παιδιά, άντρες με μούσια, γυναίκες με καπέλα, ηλικιωμένους. Όλα αυτά για το σκύλο είναι πολύ διαφορετικά, για μας απλά όλοι είναι άνθρωποι. Η κοινωνικοποίησή του πρέπει να περιλαμβάνει έκθεση σε πολλούς τύπους ανθρώπων και κάθε ηλικίας.
Στην ηλικία των 7 εβδομάδων τα κύματα που εκπέμπει ο εγκέφαλος είναι ίδια με αυτά ενός ενήλικου σκύλου. Η ικανότητά του, όμως, για συγκέντρωση δεν είναι αυτή όπως ενός ενήλικου σκύλου και η ικανότητα προσοχής διαρκεί ελάχιστα. Σίγουρα όμως μπορεί να μάθει και μαθαίνει είτε του διδάσκουμε πράγματα είτε όχι. Αυτή είναι η ηλικία που γίνεται η πιο γρήγορη διαδικασία μάθησης. Κάθε τι που γνωρίζει του προσελκύει μεγάλο ενδιαφέρον, όσο ποτέ αργότερα. Η μάθηση σε αυτή την ηλικία είναι μόνιμη. Επίσης αυτή είναι και η ιδανική στιγμή να ξεκινήσει εκπαίδευση υπακοής με θετικό τρόπο, έχοντας υπόψη τα φυσικά του όρια και το μικρό βαθμό προσοχής που μπορεί να δώσει.
Περίοδος φοβίας 8-11 εβδομάδων (Fear Impact Period)
Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, κάθε τραυματική, οδυνηρή ή τρομακτική εμπειρία θα έχει δραματική επίδραση πάνω στο κουτάβι, πολύ μεγαλύτερη από το αν συνέβαινε οποιαδήποτε άλλη χρονική στιγμή. Για παράδειγμα, αν η πρώτη μεταφορά του κουταβιού στο κτηνιατρείο είναι δυσάρεστη, μπορεί να κάνει το σκύλο να νιώθει πάντα φοβισμένα κάθε φορά που επισκέπτεται το γιατρό του. Παίρνοντας όμως μαζί σας ένα παιχνίδι ή κάποιες λιχουδιές, μπορείτε να κάνετε την εμπειρία αυτή ευχάριστη,
ανακουφίζοντας έτσι την αρνητική επιρροή της περιόδου αυτής.
Αν το κουτάβι πάει για εκπαίδευση υπακοής κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, είναι σημαντικό η τάξη να μη δημιουργεί στρες στο σκύλο.
Περίοδος κατάταξης ιεραρχίας 13-16 εβδομάδων (Seniority Classification Period)
Αυτή η κρίσιμη περίοδος είναι γνωστή και ως περίοδος που αρχίζουν να πέφτουν τα δόντια, αλλά επίσης και ως αποκοπή εξάρτησης από τη μαμά του. Σε αυτή την ηλικία, το κουτάβι αρχίζει να «τεστάρει» για να δει ποιος πρόκειται να γίνει αρχηγός αγέλης. Από 13 εβδομάδων και πάνω, αν το κουτάβι προσπαθεί να δαγκώσει -ακόμα κι αν πρόκειται για παιχνίδι-, αυτή είναι
μια προσπάθεια να κυριαρχήσει. Και αυτή η συμπεριφορά πρέπει οπωσδήποτε να αποθαρρύνεται.
Το να ξέρει ο σκύλος ποιος είναι αρχηγός της αγέλης είναι πολύ σπουδαίο γι’ αυτόν. Αν δεν υπάρχει το κατάλληλο πρόσωπο μέσα σε ένα σπίτι να αναλάβει αυτό το ρόλο, τότε αναλαμβάνει ο ίδιος.
Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, ο σκύλος προσπαθεί να διευκρινίσει το θέμα της αρχηγίας. Όσο πιο κυριαρχικός είναι ένας σκύλος τόσο πιο απαραίτητο είναι να υπάρχει ένας δυνατός και σταθερός αρχηγός. Όσο πιο υποτακτικός είναι ένας σκύλος τόσο πιο πρόθυμος είναι να υπακούει σε ένα αφεντικό, ακόμη κι αν αυτός είναι ανίκανος ή ασταθής.
Περίοδος ενστίκτου φυγής 4-8 μηνών (Flight instinct Period)
Αυτή είναι η στιγμή που το κουτάβι θα τεστάρει τα «φτερά» του. Θα τολμήσει να ανοιχτεί, να φύγει μακριά από το αφεντικό του και όσο κι αν τον καλεί, αυτός δεν ακούει με τίποτα.
Η συγκεκριμένη περίοδος μπορεί να διαρκέσει από μερικές μέρες ως πολλές εβδομάδες. Και δυστυχώς, οι πιο πολλοί ιδιοκτήτες, επειδή δεν γνωρίζουν αυτό το φυσιολογικό στάδιο ανάπτυξης, αντιδρούν λάθος και δημιουργούν μεγάλα προβλήματα. Και αυτό όχι γιατί απλά το κουτάβι αρχίζει να μαθαίνει να μην έρχεται όταν το φωνάζουν, αλλά μαθαίνει και ένα πολύ δυσάρεστο
μάθημα, πως όταν επιστρέφει κατσαδιάζεται και πιθανόν το χτυπάνε. Η ανάγκη να ξεκινήσει η εκπαίδευση για το κουτάβι την ίδια στιγμή που παρουσιάζεται και το ένστικτο φυγής, είναι μεγάλη. Έτσι ο ιδιοκτήτης συνεχίζει ουσιαστικά την εκπαίδευση του «έλα» με θετικό τρόπο, με λουρί για κάποιες εβδομάδες και αφού νιώσει ότι ελέγχει την κατάσταση, χωρίς λουρί ξανά. Αν για οποιοδήποτε λόγο και ενώ είναι χωρίς λουρί συνεχίζει να μην υπακούει στην εντολή «έλα», τότε πολύ απλά του ξαναφοράμε το λουρί για αρκετές εβδομάδες. Έτσι, επειδή πάντα ανταμείβεται όταν έρχεται, μαθαίνει ότι το να επιστρέφει όταν τον καλούν είναι ευχάριστο.
Υπάρχει και μία άλλη φυσιολογική αλλαγή που συνοδεύει το ένστικτο φυγής, το πέσιμο δοντιών. Το κουτάβι έχει χάσει τα δόντια του μεταξύ 4-6 μηνών και αρχίζουν να εμφανίζονται τα καινούργια ενήλικα δόντια. Επειδή, όμως, η ολοκλήρωση της θέσης των δοντιών στα σαγόνια γίνεται μεταξύ 6 και 10 μηνών, υπάρχει φυσιολογικά και η διάθεση στο κουτάβι να μασάει σχεδόν τα πάντα. Είναι μεγάλη ανάγκη να εξασκεί το στόμα του κι αν υποθέσουμε ότι κάποιος κλειδώνει το κουτάβι σε ένα άδειο δωμάτιο, εκείνο με τη σειρά του θα καταστρέψει την πόρτα ή τους τοίχους.
Δεύτερη περίοδος φοβίας 6-14 μηνών (Second Fear Impact)
Αυτή η περίοδος ονομάζεται επίσης και περίοδος φοβίας καινούργιων καταστάσεων. Αυτό που σημαδεύει τη δεύτερη περίοδο φοβίας είναι μία αλλαγή συμπεριφοράς στο σκύλο που τώρα πια είναι έφηβος. Μπορεί ξαφνικά να δείξει απροθυμία στο να πλησιάσει κάτι καινούργιο ή να φοβηθεί κάτι ή και κάποιον ήδη γνωστό. Όταν ο σκύλος δείξει κάτι τέτοιο δεν πρέπει να πιεστεί να το αντιμετωπίσει, να εξαναγκαστεί να φανεί γενναίος ή να ενισχύσουμε το φόβο του μέσω χαδιού και καθησυχαστικής φωνής. Η πίεση μπορεί να κάνει το σκύλο να φοβηθεί ακόμα πιο πολύ και τα χάδια τον ενθαρρύνουν να φοβάται (τα δέχεται ως επιβράβευση κάθε φορά που φοβάται).
Η φοβία του πρέπει να χειρίζεται με υπομονή και ευγένεια. Πρέπει να επιτραπεί στο σκύλο να το δουλέψει στο χρόνο του και εξάλλου δεν είναι δυνατό να πιεστεί να γνωρίσει κάτι το οποίο θεωρεί ως επικίνδυνο. Η εκπαίδευση κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου τοποθετεί το σκύλο σε μια θέση επιτυχίας και έτσι η αυτοπεποίθησή του αυξάνεται. Ένας καλός τρόπος για να ξεπεράσει ο σκύλος τη φοβία του, π.χ. σ' ένα αντικείμενο, είναι να το ακουμπάμε ή να καθόμαστε πάνω του και να του δώσουμε το χρόνο να έρθει σε εμάς που δεν φοβόμαστε και πολύ περισσότερο όταν αυτό είναι και γνωστό. Πρέπει επίσης να ξέρουμε ότι εάν ο σκύλος φοβηθεί για κάποιο λόγο έναν χώρο που έχει και άλλα σκυλιά, πιθανόν μετέπειτα να φοβάται ομάδες από σκύλους, παρ’ όλο που δεν ήταν η αρχική αιτία φοβίας του.
Ωριμότητα 1-4 ετών (Maturity)
Έχει άμεση σχέση με το μέγεθος. Πολλές ράτσες, ειδικά οι γιγαντιαίες, συνεχίζουν να αναπτύσσονται σωματικά και να αλλάζουν και πέρα από την ηλικία των 4 ετών. Έτσι, λοιπόν, η ωριμότητα παραπέμπει σε σεξουαλική ωριμότητα και όχι σε πλήρη ανάπτυξη. Για έναν μέσο σκύλο η ωριμότητα επέρχεται συνήθως μεταξύ 1 ½ και 3 χρόνων, σε έναν μικρόσωμο σκύλο πολύ
νωρίτερα και σε έναν γιγαντιαίο αργότερα.
Αυτή η κρίσιμη περίοδος συχνά σημαδεύεται από μια αύξηση της επιθετικότητας και μία ακόμα προσπάθεια για αρχηγία. Η αυξημένη επιθετικότητα δεν είναι απαραίτητα αρνητική. Συχνά σημαίνει ότι ο μέχρι τώρα φιλικός σκύλος έγινε ένας καλός φύλακας και γαβγίζει όταν άνθρωποι πλησιάζουν την πόρτα. Μπορεί, επίσης, να σημαίνει ότι και δύο σκυλιά που μέχρι πρότινος ήταν φιλικά μεταξύ τους, να αρχίσουν να τσακώνονται κάθε φορά που συναντιούνται.
Όταν ένας σκύλος προσπαθήσει κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου να πάρει την αρχηγία, πρέπει να τον χειριστούμε αποφασιστικά και σταθερά. Τακτική εκπαίδευση, επιβράβευση για την καλή του συμπεριφορά και μη δίνοντάς του την ευκαιρία να σκέφτεται να πάρει τη θέση του αρχηγού, τελικά θα τον κρατήσουν στη θέση που πρέπει να έχει ως σκύλος. Η φοβία του πρέπει να χειρίζεται με υπομονή και ευγένεια. Πρέπει να επιτραπεί στο σκύλο να το δουλέψει στο χρόνο του και εξάλλου δεν είναι δυνατό να πιεστεί να γνωρίσει κάτι το οποίο θεωρεί ως επικίνδυνο.
Η εκπαίδευση κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου τοποθετεί το σκύλο σε μια θέση επιτυχίας και έτσι η αυτοπεποίθησή του αυξάνεται. Ένας καλός τρόπος για να ξεπεράσει ο σκύλος τη φοβία του, π.χ. σε ένα αντικείμενο, είναι να το ακουμπάμε ή να καθόμαστε πάνω του και να του δώσουμε το χρόνο να έρθει σε εμάς που δεν φοβόμαστε και πολύ περισσότερο όταν αυτό είναι και γνωστό.
Πρέπει επίσης να ξέρουμε ότι εάν ο σκύλος φοβηθεί για κάποιο λόγο έναν χώρο που έχει και άλλα σκυλιά, πιθανόν μετέπειτα να φοβάται ομάδες από σκύλους, παρ’ όλο που δεν ήταν η αρχική αιτία φοβίας του.
Της Μαρίας Δεκαρίστου, Κριτού
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Ο ΚΑΛΥΤΕΡΟΣ ΜΟΥ ΦΙΛΟΣ ...ΔΕΝ ΜΟΥ ΜΙΛΗΣΕ ΠΟΤΕ